Οι πρώτοι, μέχρι σήμερα, Ιστορικοί ανάδοχοι, ως προς την πρώτη αναφορά, ιστορικώς, του όνομάτος της πόλης του Μεσολογγίου.
Τα πρόσωπα
1ον PAOLO PARUTA . Πίνακ. Τιντορεττο.
Ελεύθερη μετάφραση, του Άγγελου Κότσαρη, όλων των Ιταλικών κειμένων, από Ιταλική Wikipedia και την ψηφοποιημένη μέταφορά του Βιβλίου του Paolo Paruta «Storia della Guerra di Cipro» από την Google.
Οι νικητές της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου. Από τα αριστερά, Ντον Ζουάν, Μαρκαντόνιο Κολλόνα, Σεβαστιάνο Μενιέρ.
Βιογραφία Paruta.
Γεννήθηκε στη Βενετία γόνος μιας οικογένειας απ' τη Luccan. Μετά από σπουδές στην Πάδουα υπηρέτησε τη Δημοκρατία της Βενετίας λόγω των πολιτικών του ικανοτήτων σε διάφορες θέσεις, μεταξύ των οποίων και ως γραμματέας σε μια από τις βενετσιάνικες αντιπροσωπίες στο Συμβούλιο των Δέκα. Στο 1562 συνόδευσε το πρέσβη της Βενετίας Michele Suriano στην αυλή του αυτοκράτορα Μαξιμίλιαν II και ασχολήθηκε ως υπάλληλος της Δημοκρατίας με την Ιστοριογραφική συγγραφή. Κατά την εκεί παραμονή του εκφώνησε λόγο στην επιμνημόσυνο τελετή για αυτούς που σκοτώθηκαν κατά τη ναυμαχία του Lepanto (1572). Μετά την αλλαγή της κυβέρνησης είχε λάβει τον τίτλο Savio di Terraferma (για τη διαχείριση των δημοκρατιών της ηπειρωτικών κτήσεων), και έγινε γερουσιαστής. Το 1579 ορίστηκε επίσημος ιστορικός στη Δημοκρατία της Βενετίας, σαν διάδοχος του Luigi Contarini. Πήρε την Ιστοριογραφία την οποία είχε αφήσει ο Cardinal Bembo (ημιτελή) , από το 1513, και την έφερε στο 1551. Το 1580 έγινε προϊστάμενος στην αίθουσα συνεδριάσεων των δανείων, έγινε επίτροπος εγγυήσεων(1589), Savio del Consiglio gran στο 1590, πρεσβευτής στον Πάπα στη Ρώμη (1592-95) και διοικητής της Μπρέσια (1590-92). Στο 1596 έχει διοριστεί προϊστάμενος (έπαρχος) του Αγ. Μάρκου (1596, πλάι στο ύψιστο αξίωμα του Δόγη ), και Provveditore delle Fortezze (επιστάτης των οχυρώσεων) το 1597.
Πέθανε στη Βενετία. Από τα νιάτα του είχε αφιερωθεί στην λογοτεχνία και τη φιλοσοφία, ως επίσης, και στη σύνθεση της ποίησης. Ο ίδιος ασχολήθηκε ειδικότερα με την ιστορία και την πολιτική επιστήμη, και ήταν στο τέλος του δεκάτου έκτου αιώνα ότι και ο Macchiavelli, αν και με διαφορετικό τρόπο, από ότι ήταν στην αρχή. Πνευματικά ανήκε στην ομάδα των εξευγενισμένων ανδρών οι οποίοι πρόσφατα συναντήθηκαν στην κατοικία του Morosini για να συζητήσουν την πολιτική, που μέρος της (μπορεί να ονομαστεί φιλελεύθερο κόμμα)και που τέθηκε σε αρχή το 1582. Τα σημαντικότερα ιστορικά έργα του είναι το «Guerra di Cipro. Ο πόλεμος της Κύπρου (1570-72) και το Storia Veneziana, σα συνέχιση της ιστοριογραφίας του Bembo, η οποία περιλαμβάνει τα έτη 1513 έως 1551, που ήταν κατά την πρώτη γραπτή δημοσίευσή της στη Λατινική και στη συνέχεια στις ιταλική διάλεκτο. Αυτό το έργο του δημοσιεύεται, μόνο μετά θάνατον του, το 1599. Και τα δύο έργα που συνέγραψε έγιναν κατόπιν αιτήματος της κυβέρνησης, εν τούτοις είναι γραμμένα με αμεροληψία και αλήθεια, δείχνουν δε ιδιαίτερα τη σχέση μεταξύ των τρεχόντων γεγονότων της Βενετίας και τη γενικότερης ιστορίας της Ευρώπης. Η γραπτή έκθεσή του, στο τέλος της διπλωματικής αποστολής στη Ρώμη αποκαλύπτει την μεγάλη του πολιτική διορατικότητα, από την ακριβή περιγραφική εκτίμηση των ανδρών και των υποθέσεων της Ρώμης, και η οποία είναι ισάξια με εκείνη των μεγαλύτερων Βενετσιάνων πρεσβευτών. Από τα πολιτικά του συγγράμματα, το Della perfezione della vita politica, σε μορφή διαλόγου, το οποίο γράφτηκε μεταξύ 1572 και 1579, έχει κάπως διδακτικό και ακαδημαϊκό ύφος, και το αντιμετωπίζει στοχαστικά κυρίως από τη άποψη της σχετικής υπεροχής της ενεργού ζωής και μάλιστα με τον προβληματισμό του, που προαποφασίζει υπέρ της ενεργού ζωής, να είναι αυτή σκοπός που να συμβάλει περισσότερο για λογαριασμό της ευημερίας της Δημοκρατίας. Δεν θα ήταν δίκαιο να αμφισβητηθούν οι ιδέες που έχουν γραφτεί και περιέχονται στο Bellarmine’s του «De officio principis christiani».
Το έργο του Discorsi politici το οποίο δεν είχε δημοσιευθεί μέχρι και μετά το θάνατό του. Αποτελεί το πρώτο του βιβλίο που αναπτύσσει το μεγαλείο και την παρακμή των Ρωμαίων. Στο δεύτερο από τις σύγχρονες κυβερνήσεις, ιδίως της Βενετίας, είναι πραγματικά μια συγγνώμη για την δική του πολιτική. Μεταξύ άλλων έργων μπορεί να αναφέρεται μια σειρά από πολιτικές orations. Αν και ο Paruta είναι ένας ανεξάρτητος στοχαστής, η επιρροή του από τον Macchiavelli είναι αξιοσημείωτη. Η πολιτική της ιταλικής ισορροπίας, η οποία έναν αιώνα αργότερα εξελίχθηκε σε αυτό της γενικότερης Ευρωπαϊκής ισορροπίας, είχε σαφώς προβλεφτεί από τον ίδιο. Στην πολιτική του οι απόψεις για την οικονομία δεν αποτελούν ένα αξιοσημείωτο στοιχείο, και ως τέτοιες είναι κατώτερες από τον συγχρονό του, τον Πιεμοντέζο Μποτέρο.
2ον Κ. Ν. Σάθας
Αντί βιογραφίας, πρόλογος στο βιβλίο του Κ.Ν. Σάθα «Τουρκοκρατούμενη Ελλάς 1453 -1821», εκδόσεων Αρσενίδη, του Κωνσταντίνου Τσάτσου – Αθήνα 28.5.62
Ο Κωνσταντίνος Σάθας ανήκει εις τους ευάριθμους εκείνους πρωτοπόρους, οι οποίοι περί τα τέλη του παρελθόντος αιώνος ήρχισαν να μελετούν και να αποκαθιστούν την μεσαιωνικήν ιστορίαν του ελληνικού έθνους. Ως ιχνευτής και αναδιφητής βυζαντινών κειμένων είναι ίσως ο πρώτος μεταξύ αυτών και ασφαλώς ο παραγωγικότερος. Οι ιστορικοί οι οποίοι ενεφανίσθησαν ολίγον βραδύτερον, εις τας εκδόσεις του σημαντικών ανεκδότων κειμένων ανέτρεξαν και από την επίμοχθον συλλεκτικήν του εργασίαν ήντλησαν μέγα μέρος του υλικού των. Οι παλαιότεροι όπως ο Krumbacher, ο Gregorovius, ο Schlumberger, ο Diehl, ιδιαιτέρως τον ετίμων. Ανεξαρτήτως των τυχόν ελλείψεων εις το κριτικόν και το συνθετικόν μέρος, η προσφορά του Σάθα εις την επαναβίωσιν της μεσαιωνικής ιστορίας μας δεν ημπορεί να αγνοηθή.
Αλλά οι Έλληνες έχουν και ένα πρόσθετον λόγον ευγνωμοσύνης προς τον Σάθαν. Επεξέτεινε τας μελέτας του και εις τον μεταβυζαντινόν ελληνισμόν, την Κρήτην και την Τουρκοκρατουμένην Ελλάδα. Ησχολήθη εκ των πρωτέρων με την σκοτεινήν αυτήν περίοδον της ιστορίας του Έθνους και έφερεν πρώτος εις φως ανεκτιμήτου αξίας κείμενα και σημαντικά γεγονότα. Έκτοτε βεβαίως και αρτιώτεραι εκδόσεις πολλών εκ το πρώτον υπό του Κ. Σάθα δημοσιευθέντων κειμένων εγένοντο, και συστηματικώτεραι της περιόδου αυτής ιστορίαι εδημοσιεύθησαν. Αλλά μένει πάντοτε κατ’ εξοχήν ενδιαφέρον και χρήσιμον το χρονικόν της περιόδου 1453-1821 το οποίον περιέχει η Τουρκοκρατούμενη Ελλάς, καίτοι παρήλθεν από της εκδόσεως του, το 1869, σχεδόν ολόκληρος αιών.
Θα αποτελέση ευτυχές γεγονός άν η επανέκδοσις αυτής δώση ευκαιρίαν εις πολλούς νέους να εγκύψουν εις την εξιστόρησιν των δραματικών γεγονότων τα οποία άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους επί της ζωής μας. Πολλά και απαραίτητα διδάσκεται τις από τους χρυσούς αιώνας της ιστορίας, από τα αιώνια παραδείγματα και τα ανυπέρβλητα επιτεύγματα. Οι σκοτεινοί όμως χρόνοι όπου εν μέρει διεμορφώθη η ψυχολογία μας και εξεκολάφθησαν οι κοινωνικοί και πολιτικοί όροι της υπάρξεως μας αποτελούν ανεξάντλητον δεξαμενήν γνώσεων και πείρας. Και έπρεπε να μη λησμονούνται ποτέ από όσους γνωρίζουν ότι το Γνώθι σαυτόν δεν αποτελεί μόνον των ατόμων το πρώτον χρέος αλλά και των εθνών.
Ο Κωνσταντίνος Σάθας υπήρξε θείος της μητρός μου εξ αγχιστείας. Γνωρίζω από διηγήσεις των γονέων μου πολλά περιστατικά της ιδιωτικής του ζωής. Γνωρίζω ότι εις το πάθος του να προωθήση τας βυζαντινάς σπουδάς ηνάλωσε και την περιουσίαν του και την υγείαν του.
Απέθανεν εις Παρισίους πτωχός και εγκαταλελειμένος με την πικρίαν ότι δεν εβοηθήθη εις το εκδοτικόν του έργον.
Μετά τον θάνατον της χήρας αυτού ο αδελφός μου και εγώ παρεχωρήσαμεν εις τον Σύλλογον Ωφελήμων Βιβλίων μέγα κιβώτιον περιέχον άπαντα τα εις την κατοχήν μας χειρόγραφα του Σάθα, μεταξύ των οποίων είναι αρκετά ανέκδοτα, ως με εβεβαίσαν οι ερευνήσαντες τότε προχείρως ταύτα αείμνηστοι Νικ. Βέης, και Κων. Άμαντος ως και ο νυν ακαδημαϊκός Σωκρ. Κουγέας.
Τα ντουκουμέντα
Ντοκουμέντο 1 
Αον: Σελίδα 318 από το βιβλίο του Κ. Σάθα, τουρκουκρατούμενη Ελλάς 1453- 1821. Έκδοσης Αρσενίδη.
Το τελευταίο τμήμα της 318 σελίδας με σημείωση από το βιβλίου του Κ. Σάθα Τουρκοκρατούμενη ελλάδα 1453-1821 σε σχετική μεγέθυνση, εκ της οποίας και προκύπτει η διαφωνία του με τον Σ. Τρικούπη.
Ντουκουμέντο 2
Βον:Σελίδα 279 από το βιβλίο Paolo Paruta Storia della Guerra di Cipro. 
Το σημείο της 279 σελίδας του βιβλίου του Paruta αναφέρεται η λέξη Μεσολόγγι.
Σε μεγαλύτερη μεγέθυνση της ανωτέρω σελίδας 279, από το βιβλίο του Paruta Storia "della Guerra di Cipro" , αμέσως παρακάτω παρατίθεται η ελεύθερη μετάφρασή μου μέχρι τη λέξη scoperta.
...οι αποσταλμένοι σ' αυτό το ταξίδι, αφού βγήκαν έξω από τα βράχια του Κουτσλάρη, (πάνω απ' την άκρη του ψαρότοπου, τον ονομαζόμενο απ' τους Έλληνες Μεσολόγγι,) η βασιλική γαλέρα του Ντον Τζιοβάνι ήταν αυτή που ανακάλυψε την Αρμάδα των εχθρών, να βρίσκεται περίπου στα δώδεκα μίλια μακριά, πράγμα το οποίο, εάν ήταν με σηκωμένα πανιά θα ήταν μακρύτερα, και δεν θα 'χαν ανακαλυφθεί από την εμπροσθοφυλακή.
Η παράθεση αυτή των ανωτέρω αποσπασμάτων γίνεται για όσους καλά κάνουν και απορούν, για όσα εγώ από (πατριωτικό) ενθουσιασμό θεωρώ αυτονόητα. Μάλιστα εδώ σημειώνω επίσης ότι η λέξη που χρησιμοποιεί στο βιβλίο του ο Paruta για το Μεσολόγγι στα Ιταλικά τη γράφει ως Mesologni, που κανονικά θα προφέρονταν Μεσολόνι, αλλά το πιθανότερο να πρόκειται για λάθος τυπογραφικό, που αντί h μπήκε n, δύο γράμματα με πολλές τυπογραφικές ομοιότητες και στην τυπογραφία της τότε έκδοσης. Σ’ αυτό καταλήγω περισσότερο γιατί από την ίδια την περιγραφή του Paruta στη θέση που βάζει την γεωγραφική ύπαρξη του Mesologni, υπάρχει ανέκαθεν έκτοτε, (τουλάχιστον από το 1684 όπως και ο Σ. Τρικούπης δέχεται) η πόλη του Μεσολογγίου. Εξάλλου για να καταλάβει κανείς την ορθότητα της άποψης του Κ. Σάθα θα πρέπει να διαβάσει καλά, έστω και σε ελεύθερη μετάφραση την περιγραφή του ίδιου του Paruta. Ο τελευταίος κόβονταν -και καλά έκανε- για την σαφήνειά της, ως προς το μέγεθος των τότε γεγονότων που επακολούθησαν. Δηλαδή για της σημασία της ίδιας της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου, που μόνο αυτή έπρεπε για της γενιές που θα ακολουθούσαν να είναι περιγραφικά αψεγάδιαστη. Αυτή η περιγραφή στο βαθμό που μπόρεσα ελεύθερα να μεταφράσω ανταποκρίνεται και στα γεγονότα που αναφέρονται στη 278 και 279 σελίδα του βιβλίου του Paruta και παρακάτω παρατίθεται η μετάφραση και των δύο σελίδων, προς καλύτερη κατανόηση τους.
Περισσότερες λεπτομέρειες
Storia della guerra di Cipro: libri tre
Από τον/την Paolo Paruta
Εκδόθηκε από Rossi, 1827
Πρωτότυπο από Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ
Ψηφιοποιήθηκε στις 27 Αυγ. 2008
421 σελίδες.
Ma per lo soccorso erano alcune fuste riserbate sotto diversi Capi. Con tale ordine dunque movendosi l'armata Turchesca, partita da Lepanto, navigò il primo giorno a Galata,
Γαλατάς. Στο βάθος Αχνό διακρίνεται η Οξεία. Ανάμεσα Γαλατά και Ευηνοχωρίου διακρίνεται η κοίτη (άδεια) του ποταμού Ευήνου.
Εύηνος με σκουπίδια. Δεν είναι μόνο οι εκτροπές των μεγάλων, υπάρχουν δυστυχώς και οι εκτροπές των μικρών. Τελικά όλων μας!
Ιταλικό κείμενο σελίδων 278 και 279
ove fermatosi una sola notte, drizzò la seguente mattina avanti l' alba il suo camino verso la Cefalonìa, ove credevano i Turchi di dover ritrovare l' armata della lega, e combatterla ne' proprι Porti: facendo de'nostri quelli medesimi disegni, che i nostri facevano contra di loro : conciosiaché poche ore avanti il partire dell' armata Turchesca era Similmente levata la Cristiana da'suoi porti per andare ( come si disse ) a ritrovare i nemici.
Χάρτης της περιοχής Ιονίου πελάγους, όπως περιγράφεται από τον Paruta ως κλειστή θάλασσα.
Cosi avvenne, che già si fossero molto appressate l'armate nemiche, prima che ad alcuna di esse pervenisse la nuova del camino dell' altra . Erano desiderose ambedue di combattere, ma tuttavia non lo sapendo ancora si venivano incontra, anzi da ciascuna parte istimandosi, che non dovesse 1' altra , salvo che sforzata, prestare facoltà di fare giornata. Ma poiché Tarmata Turchesca scoprì, e fu nel tempo stesso scoperta dalla Cristiana, grandissima maraviglia ne nacque in ciascuna, ed insieme altrettanta allegrezza, avendo l'una, e l'altra poco concetto delle forze de' nemici. Le galee Turchesche poste nel modo che si é detto in ordinanza, veleggiavano con li soli trinchetti molto ristretti insieme, ma con alquanto di avvantaggio nel camino alle punte de'cor- ni, talché venivano a fare una forma quasi di mezza luna. Ma la nostra armata nel passar per lo canale, che in quel luogo fanno li scosli vicini de'Curzolari,
aveva convenuto rompere in qualche parte il suo ordine: onde essendo solamente innanzi scorse le galee della vanguardia, e cominciando ad uscire fuori le prime del corno destro, rimanevano ancora 1' altre dietro quei scogli.
Ma perché ogni cosa più chiara si rappresenti, ricerca la presente narrazione, che sia questo sito particolarmente descritto, e fatto palese. Nel mare Ionico vien fatto quasi da due grandi archi un seno, che nella sua circonferenza cinge lo spazio di forse dugento miglia: perocché partendosi dal Golfo dell'Arta, e seguendo le riviere dell'Albania fin al Golfo di Lepanto, per spazio di settanta miglia va il terreno indietro ritirandosi, e dal Golfo di Lepanto fin a Castello Tornese
Castello Tornese per altrettanto camino nella costa della Morea tornando a spingersi in fuori , ne forma quasi una mezza luna : ali' incontro della terra ferma sono l'Isole di Santa Maura, della Cefalonìa, e del Zante, le quali poste in figura quasi triangolare formano l'opposito semicircolo : talché questo spazio di mare quasi d'ogni parte, benché con largo intervallo, riman chiuso.
Χλεμούτσι. Όπου και το καστέλλο Τορνέζε.
In questo sono posti tre scogli di picciola grandezza, per breve spazio separati, e divisi, e non più che un miglio dalle riviere dell'Albania lontani, guardano da Levante Lepanto, da Ponente Santa Maura, dalli quali luoghi sono quasi ugualmente per spazio di circa trentacinque in quaranta miglia lontani: ma da Mezzo giorno hanno opposta l'Isola del Zante, alla quale é il doppio più di camino, e da Tramontana la costa dell'Albania: furono queste Isole dagli antichi chiamate Echinadi, e di essi favoleggiando i Poeti dissero essere state alcune Ninfe, per avere disprezzata la Deità del vicino fiume Acheloo, sommerse ivi nel mare, e in scogli convertite: sono queste sterili, alpestri, e senza alcuna abitazione umana, e per altro di niun nome: ma fatti a questo tempo famosi per tutti i secoli futuri, per la memorabilissima giornata navale, intorno ad essi seguita, come s'intenderà. A questo luogo dunque giunse la nostra armata, come si disse, a’sette del mese d’Ottombre, giorno célèbre presso a’Cristiani per la memoria della vergine, a martire Giustina, essendosi gia buona pezza dimostrato il Sole sopra la terra, il quale sgombrate tutte la nebbie del Cielo, aveva portato un chiarissimo giorno, ed acquetati i venti, che l’avevano poco innanzi conturbato, rimaneva il mare senza onde in una bonaccia calma. Passo oltre gli scogli di Curzolari Giovanni da Cardona, che guidava l’antiguardia con otto galee, e ando a Petala, seguendolo tutta l’armata per fermarsi in quell luogo, per la comodita del porto, e delle acque del fiume Acheloo,
ΑχελώοςΟΧΙ ΣΤΗΝ ΕΚΤΡΟΠΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΜΑΣ !
con animo, essendosi gia fatti circa ad otto miglia vicini al castello, che e posto alla bocca del Golfo di Lepando, di dover di la mandare qualche Capo da Guerra a riconoscerlo: cosi incaminandosi tutti per l’intesso viaggio, nell uscire fuori de scogli de’ Curzolari sopra la punta delle peschiere, dette da Greci Mesolongni,
Μεσολόγγι στις αρχές του 1900.
don Giovanni
Fu dalla galea reale di don Giovanni scoperta l’armata nemica circa dodici miglia lontana, la quale, o per essere l’aere allora men chiaro, o per essere le vele piu lontane, non era stata dell’antiguardia scoperta.
Βενετσιάνικη Γαλέρα Ελεύθερη μετάφραση σελίδων 278 και 279 από το βιβλίο του ιστορικού Paolo Paruta.
…Αλλά δια τη βοήθεια της τουρκικής Αρμάδας είχαν κάποιες φούστες(μικρά πλοία εποχής) διάσωσης υπό τις διαταγές διάφορων αρχηγών. Με αυτή λοιπόν τη σειρά, στη μεταφορά της, η τούρκικη αρμάδα έφυγε από το Lepanto, έπλευσε το πρώτο πρωί μέχρι το Γαλατά, όπου θα παρέμενε μία μόνο νύχτα, με σκοπό να αναχωρήσουν το επόμενο πρωινό, πριν την αυγή, για το ταξίδι τους προς την Κεφαλονιά, όπου οι Τούρκοι πίστευαν να βρουν την Αρμάδα της Λέγκας, και να ναυμαχήσουν μ’ αυτή στο λιμάνι της: Έκαναν τα ίδια σχέδια, που οι δικοί μας έκαναν εναντίον αυτών: Λίγες ώρες πριν αρχίσει να αναχωρεί η τούρκικη Αρμάδα οι Χριστιανοί επίσης απέφυγαν να πάνε σε δικά τους λιμάνια, σαν ενδιάμεσο σταθμό, (όπως είπαν) προκειμένου κατ' ευθείαν να πάνε προς αναζήτηση των εχθρών. Έτσι συνέβη να είναι αυτοί ήδη πολύ κάτω από την Αρμάδα των εχθρών, πριν οποιασδήποτε απ' αυτούς να φθάσει στο καινούργιο δρόμο του άλλου. Ήταν πρόθυμοι και οι δύο να ναυμαχήσουν, αλλά δεν γνώριζαν ακόμη που θα συναντούσαν ο ένας τον άλλο, πραγματικά κάθε τμήμα πορευμένων δεν ήξερε που ήταν το άλλο, ασφαλείς (παραμένοντες) προσπαθούσαν, να είναι απασχολημένοι κατά την διάρκεια της μέρας. Αλλά απ' τη στιγμή που ανακαλύφθηκε η Αρμάδα των Τούρκων, και ήταν κατά τον ίδιο χρόνο με την ανακάλυψη της χριστιανικής, μεγάλη χαρά γεννήθηκε στον καθένα, και μαζί πολλή χαρά υπήρξε, έχοντας, η μία και η άλλη, μικρή έννοια για τις δυνάμεις των «εχθρών». Όπως είπαν, oι Τουρκικές γαλέρες έμπαιναν έτσι στη σειρά προκειμένου να πλεύσουν μαζί, με πολύ περιορισμένη χρήση πανιών, αλλά με αρκετό πλεονέκτημα στην πορεία, έχοντας κάνει αιχμές στα άκρα (της σειράς), που είχαν σαν αποτέλεσμα να φτιάχνουν μία μορφή ίδια περίπου με μισοφέγγαρο. Αλλά και στη δική μας Αρμάδα, προκειμένου να την περάσουν απ’ το κανάλι, το οποίο σ' αυτό το σημείο είχε βράχους κοντά στο νησί Οξειά, είχαν συμφωνήσει να σπάσουν κάπου τη σειρά διάταξης των: λίγο μάλιστα πριν από τα θαλάσσια ρεύματα, που είδαν οι γαλέρες της εμπροσθοφυλακής, και που άρχιζαν να βγαίνουν προς τα έξω κατ' αρχήν απ' τα δεξιά τους, και που θα εξακολουθούσαν να υπάρχουν και άλλα και πίσω απ' αυτούς τους βράχους.
Αλλά, σ' αυτή τη παρουσίαση της αναζήτησης, στην αφήγηση επειδή τα πάντα πρέπει να είναι σαφέστατα, γι' αυτό δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην περιγραφή, ούτως ώστε αυτή να χαρακτηρίζεται από πλήρη σαφήνεια.
Το Ιόνιο Πέλαγος είναι γεγονός σχεδόν ότι αποτελείται από δύο μεγάλους κόλπους, που τους περιβάλλουν στην περιφέρεια τους περίπου διακόσια μίλια. Κατ' αρχήν από τον Κόλπο της Άρτας, και ακολούθως από τις ακτές της Αιτωλοακαρνανίας ( Αλβανίας) για να καταλήξει τελικά στον Κόλπο της Lepanto, ο οποίος για εβδομήντα μίλια, απέναντι στον Μοριά, βαθαίνει προς τα μέσα με τη μορφή μισοφέγγαρου, και φθάνει, σε μια άκρη του, στο Castello Tornese, εκεί όπου και τελειώνει: Απέναντι της κλειστής αυτής στεριάς είναι τα νησιά Σάντα Μαύρα (Λευκάδα),
Καστέλλο Λευκάδας- Σαντα Μαουρα.
Κεφαλληνίας και Ζακύνθου, τα οποία παρουσιάζουν τριγωνική μορφή σχηματίζοντας περίπου ένα ημικύκλιο: Έτσι αυτός ο θαλάσσιος χώρος, σχεδόν από κάθε πλευρά, (αν και σε ευρύτερη θεώρηση,) παραμένει εν τέλει κλειστός. 
Battaglia di Lepanto
Από ένα σημείο απ’ εδώ που βρίσκονταν, υπάρχουν τρεις μεγάλες βραχονησίδες σε μικρή απόσταση διαχωρισμένες και όχι σε μεγαλύτερη απόσταση από ένα μίλι μακριά από την ακτή της Αιτωλοακαρνανίας, (Αλβανίας κατά τον Παρούτα και τον τότε γεωγραφικό πολιτικό προσδιορισμό της δυτικής Ελλάδας κατά τους ενετούς ίσως,): βλέποντας από εδώ, προς την ανατολή την Ναύπακτο, και προς την Δύση την Σάντα Μάουρα ( Λευκάδα), τους ίδιους ακριβώς στεριανούς χώρους και σε σχεδόν ίδια απόσταση περίπου τριανταπέντε με σαράντα μίλια μακριά: Κατά το μέσο της μέρας έχοντας απέναντί μας το Νησί του Τζάντε (Ζακύνθου) το οποίο ήταν σε απόσταση μεγαλύτερη από τη διπλάσια της απόστασης από τα βόρεια της Αιτωλοακαρνανίας, οι βραχονησίδες που προαναφέρθηκαν ήταν αυτά τα ίδια τα νησιά που οι αρχαίοι ονόμαζαν Εχινάδες, και για τα οποία αφηγούνταν οι ποιητές και έλεγαν ότι ορισμένες Νύμφες, ( σαν τιμωρία) βυθίστηκαν στη Θάλασσα, και μετατράπηκαν σε νησιά, αφού είχαν περιφρονησει προηγουμένως τον κοντινό Θεό Αχελώο: Τα νησιά αυτά αφιλόξενα υψίπεδα και χωρίς καμία ανθρώπινη κατοικία δεν έχουν για κανένα καμιά σημασία: εν τούτοις περιγράφονται σα γεγονότα, γύρω απ' εκείνα που επακολούθησαν, για να μην μετριαστούν σε σημασία, αργότερα, της πλέον μνημειακής μέρας του ναυτικού σ' αυτή τη φημισμένη χρονική στιγμή, για όλες τις μελλοντικές γενιές. Εις αυτή συνεπώς τη θέση ερχόμενη η αρμάδα μας, όπως είπαμε, στις επτά κατά τα μέσα του Οκτώβρη, ημέρα εξαιρετικά διάσημη στους Χριστιανούς αφιερωμένη στη μνήμη της παρθένου, μάρτυρος Giustina, 
και η οποία αποδείχτηκε πολύ καλή μέρα. Ο ήλιος, πάνω από τη γη, είχε καθαρίσει όλα τα σύννεφα του ουρανού, και είχε φέρει μια ολοκάθαρη ημέρα, είχε ηρεμίσει τους ανέμους, οι οποίοι λίγο πριν ήταν ταραγμένοι, ενώ τώρα η θάλασσα παρέμενε χωρίς κύματα μέσα σε μια ήσυχη μπουνάτσα. Ο Τζιοβάνι της Γκαρντόνας, ο οποίος μάλιστα ηγούνταν της εμπροσθοφυλακής με οκτώ γαλέρες, 
πέρασε από πάνω από τα βράχια της Οξειάς και πήγε στον Πεταλά ακολουθούμενος από ολόκληρη την αρμάδα για να σταματήσουν όλοι μαζί σ’ αυτό το χώρο, λόγω της ευκολίας ελλιμενισμού, και των νερών του ποταμού Αχελώου, εμψυχωμένοι, και έχοντας ήδη καμωμένα περίπου οκτώ μίλια πιο κοντά προς το κάστρο, ( μικρό Δαρδανέλι- Αντίριο), το οποίο ήταν τοποθετημένο στο στόμιο του Κόλπου της Ναυπάκτου, Lepando, και αφού είχαν επίσης αποστείλει προς τα εκεί μερικούς πολεμικούς επικεφαλείς προς αναγνώριση: Έτσι για το συμφέρον όλων οι αποσταλμένοι σ' αυτό το ταξίδι, αφού βγήκαν έξω από τα βράχια του Κουτσλάρη, (πάνω απ' την άκρη του ψαρότοπου, τον ονομαζόμενο απ' τους Έλληνες Μεσολόγγι,) η βασιλική γαλέρα του Ντον Τζιοβάνι ήταν αυτή που ανακάλυψε την Αρμάδα των εχθρών, να βρίσκεται περίπου στα δώδεκα μίλια μακριά, πράγμα το οποίο, εάν ήταν με σηκωμένα πανιά θα ήταν μακρύτερα, και δεν θα 'χαν ανακαλυφθεί από την εμπροσθοφυλακή….
Σχολιασμός των Ντοκουμέντων
Από την υποσημείωση του Κ Σάθα στη σελίδα 318 του βιβλίου του «Τουρκοκρατούμενη Ελλάς 1453 – 1821» προκύπτει σαφής η αντίρρηση του, ως προς την θέση του Σπυρίδωνος Τρικούπη: ότι το Μεσολόγγι ιστορικά αναφέρεται δια πρώτη φορά μετά τις 10/22 Αυγούστου 1684 και μάλιστα μετά την Άλωση της Λευκάδας από τους Ενετούς. Ο Κ. Σάθας˙ αντιπαραθέτοντας την ιστορική μαρτυρία του ενετού ιστορικού Paolo Paruta από το δημοσιευθέν βιβλίο του τελευταίου, μετά το θάνατο του, το 1599, Storia della Guerra Di Cipro στο οποίο στη σελίδα 279 περιγράφεται ο γεωγραφικός προσδιορισμός του Μεσολογγίου και επιπλέον αναφέρεται με ιστορική ακρίβεια και στα γεγονότα της Battaglia di Lepanto˙ γυρίζει την ιστορία του Μεσολογγιού ένα αιώνα πίσω, δημιουργώντας σ’ εμένα την απορία για το τι είδους παρθενογένεση αναπάντεχη ανθρώπων ήταν αυτή που τους διάνθησε στα ξαφνικά να ζήσουν, έστω και τον 15ο αιώνα, στην τόσο εύφορη περιοχή μεταξύ των δύο Δέλτα των σπουδαίων ποταμών Αχελώου και Ευήνου! Μπας και είχαν ξαφνικά διακτινιστεί εκεί απ’ τον Άρη! Μπας κι ήταν πειρατές Λομβαρδοί, ήταν Τούρκοι, ή μήπως, όπως ο Paolo Paruta ονομάζει την περιοχή τους Αλβανία, ήταν Αλβανοί! Και οι Έλληνες! Όπως θα ‘λεγε και ο Σεφέρης, που έδωσαν το όνομα Μεσολόγγι, που κανονικά διαχρονικά, κυρίως ιστορικά έπρεπε να υπάρχουν εκεί, από αιώνες, μήπως αντιθέτως αυτοί είχαν διακτινιστεί στο διάστημα και για πόσο διάστημα!
Πέραν των ανωτέρω και πριν αναφερθώ σ' αυτά καθεαυτά τα ανωτέρω αναφερόμενα γεγονότα σαν απλός Μεσολογγίτης ακροθιγώς θα ‘θελα να παραθέσω κάποιες εύλογες απορίες μου και θέσεις.
1ον:Ανέκαθεν τα γεγονότα της Εξόδου του Μεσολογγίου, σαφώς συγκλονιστικά, σαν ιστορικά επώνυμες, καθοριστικές τοπικά, αλλά και πανανθρώπινες μεγάλες στιγμές του αγώνα των ανθρώπων για Ελευθερία, επισκίασαν και δεν κατεύθυναν προς το φως της μελέτης και της γνώσης την διαχρονικότητα των ανά τους αιώνες, και γενικότερα μετά την άλωση του Βυζαντίου, αγώνων των σκλαβωμένων Ελλήνων, ιδιαιτέρως και με όρους τοπικούς, των αγώνων των σκλαβωμένων Μεσολογγιτών και των γύρω απ’ αυτούς συντοπιτών τους Αιτωλικού,
Αιτωλικό η πανέμορφη πόλη της Αιτωλίας.
Γαλατά κ.α. Μήπως ήρθε η ώρα τώρα να ασχοληθούμε λίγο και μ’ αυτούς.
2ον: Αν εξαιρέσουμε την ιστορική γνώση των γεγονότων της Εξόδου του Μεσολογγίου, οι ακροθιγείς ιστορικές θέσεις για το ίδιο το Μεσολόγγι από την γέννησή του μέχρι σήμερα, φτωχές και παραπλανητικές σε ορισμένες περιπτώσεις, μη φθάνοντας, (εάν βέβαια υπάρχουν και προσωπικά ελπίζω ότι αν και άψαχτες υπάρχουν,) στο λαό του Μεσολογγιού, αλλά και γενικότερα στους Νεοέλληνες, αντί να τους εμψυχώνουν και να τους οδηγούν σε νέους δρόμους ανέλιξης και προόδου, (όμοιους μ’ αυτούς των προγόνων τους), μέσα από μια πάγια μνημοσυνοποιημένη κουραστική πλέον τελετουργία ενός κατορθώματος, που ενώ για την δεδομένη ιστορική χρονική στιγμή υπήρξε μέγιστο, εν τούτοις για τη συνολική ιστορική μνήμη των συμπατριωτών μου, χωρίς καθόλου να θέλω να το υποβαθμίσω, τους κάνει αυτάρεσκους και δεν τους οδηγεί στο δρόμο προς τα εμπρός, που οι πρόγονοί τους με αγώνες αιώνων, απ’ ότι ποιητικά φαντάζομαι, και πριν την Έξοδο είχαν βάλλει ως στόχο ζωής.
Μετά κι απ’ αυτά, εδώ πράγματι γεννιέται ένα πρόβλημα, δηλαδή το πότε και που στην ευρύτερη περιοχή της Αιτωλίας και μάλιστα στην οικονομική εύφορη ζώνη μεταξύ των δύο ποταμών Εύηνου και Αχελώου
ΑΧΕΛΩΟΣ
ΑΛΛΟΙ ΦΤΑΙΝΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΜΑΣ ΚΑΙ ΟΧΙ Η ΦΥΣΗ!
δημιουργήθηκαν οικισμοί, χωριά, πόλεις και τέλος ποίοι ήταν οι άνθρωποι που κατοικούσαν εκεί και ποιες, γιατί όχι, οι δραστηριότητες τους κι από πότε.
Έστω κι αν ο Paruta λέει την Αιτωλοακαρνανία και την Ήπειρο Αλβανία, σαφώς λόγω ενετικών σκοπιμοτήτων, κλείνοντας τα μάτια μου και ανασκαλεύοντας στην μνήμη μου τις περίφημες πληροφορίες, απ’ την ιστορική διήγησή του, ονειρικά ξαναζώ πριν 500 χρόνια στην ίδια περιοχή˙ που μέσα της χωράει ο Πεταλάς, η Οξειά και οι βράχοι της, ως και οι βράχοι απέναντι της χερσονήσου του Κου(ρ)τσλάρη- που σήμερα, από τους ψαράδες ή ίσως και ανέκαθεν, το (ρ) ίσα που ακούγεται, και είναι πράγματι ελληνική παραφθορά, ή πρόθεση, ή αντιδάνειο ενετικό όπως και το επόμενο το τσ, αντί του z στο Curzolari; ( να σημειωθεί ότι η λέξη curzolari στο Βενετσιάνικο Dizionario, χωρίς να επεξηγείται, δεν αναφέρεται πουθενά αλλού, παρά στην ανάλυση της λέξης Giustina και μάλιστα συνδυαζόμενη με την Battaglia di Lepanto, για την οποία σημειώνουν ότι: άλλοι την ονομάζουν έτσι και άλλοι Vittoria delle Curzolari. Τέλος με το πριάρι μου της φαντασίας, απ’ την Οξειά κι από τις νύμφες του Αχελώου, που περιφρονημένες μεταμορφώθηκαν απ’ τον Θεό στις οξυκόρυφες βραχονησίδες των Εχινάδων, πλέοντας μες στο χρόνο περνάω απ’ τις ακτές του Ασπροποτάμου, από τον Προκοπάνιστο και βλέπω μες στα μάτια μου τους ποταμούς του αίματος και τα ναυάγια της Ναυμαχίας.
Στο χιλιαπλάσιο τις οιμωγές ακούω των σφαγιασμένων ναυτικών, 
( επί ματαίω βέβαια, μια και ο τότε βασιλιάς ο Φίλιππος της Ισπανίας, πίστευε μονάχα στο εμπόριο, και στο εξ’ αυτού και μοναχά γι’ αυτό, το περιβόητο Montus Vivendi της αθλιότητας και της σκλαβιάς).
ΣΚΛΑΒΟΙ
Στο Βασιλάδι, λίγο πιο πίσω μου αγναντεύω λόγγους γλαυκούς τα μοσχομύριστα τα αρμυρίκια πάνω στο επίπεδο νησί του Αί Σωστιού και μέσα απ’ τα τσαρδάκια τους ακούω μες στ’ αυτιά μου τις αγαθιάρικες φωνές των σκάπουλων του ιβαριού να λένε ιστορίες, ενώ πέρα μακριά προς την Ανατολή, απ΄ τις εστίες βλέπω τον αναθρώσκοντα καπνό να κρέμεται και ν’ αχνοτρέμει εμπρός απ’ το γαλάζιο το κορμί της όμορφης Βαράσοβας,
Βαράσοβα. Προς τα αριστερά της εικόνας το Κρυονέρι και ο Γαλατάς. Στα δεξιά η κάτω Βασιλική.
πάνω απ’ τον Γαλατά! Μπας και στ’ αλήθεια ο Paruta δεν ήταν μόνο ιστορικός! Μπας και στ’ αλήθεια ο Paruta, μάγος της αναγέννησης, δεν πλάνεψε κι εμέ διχάζοντας με για να ζω και τότε μα και τώρα εξόριστος, κατάδικος σ’ εκείνο τον παράδεισο που είναι ελεύθερη η γνώση! Ιστορικοί δουλέψτε, βιαστείτε, μόνο η γνώση σώζει τους λαούς και τους πηγαίνει παραπέρα. Τ’ άλλα φτωχά φαντάζουν φληναφήματα μουσειακά, που ο μόνος τους σκοπός, του χρήματος, δεν φθάνει για να δώσει ούτε ελπίδα μα ούτε κι όνειρα αληθινά! Ιστορικοί δουλέψτε ετούτος είναι ο σκοπός σας. Ο Σάθας κι ο Paruta ακούραστοι εργάτες, σαν ανακάλυψης, της άπλετης αλήθειας, εμπροσθοφυλακή, από το παρελθόν ολους μας οδηγούν, και σας και μας, στο μέλλον.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η αιτία συγγραφής του άρθρου ήταν αφ’ ενός μεν μια παλιά διαφωνία˙ πράγματι από το 1869 περίπου, υπήρξε μια διαφωνία του ιστορικού Κ. Σάθα, ως προς την ιστορική θέση του Σπυρίδωνος Τρικούπη, συγκεκριμένα στο ότι: κατά τον δεύτερο, το Μεσολόγγι αναφέρεται για πρώτη φορά στην ιστορία μετά την άλωση της Λευκάδας από του Ενετούς και μάλιστα κατά την περίοδο 10/22 Αυγούστου 1684, ενώ κατά τον Κ. Σάθα το Μεσολόγγι αναφέρεται ιστορικά νωρίτερα από τον θάνατο του Βενετσιάνου ιστορικού Paolo Paruta το 1599, και μάλιστα μεταξύ 1571 και 1599, στα χρόνια δηλαδή που λογικά πρέπει να είχε συγγράψει το βιβλίο του, “Storia della Guerra Di Cipro”, μέσα στο οποίο και στη σελίδα 279 αναφέρεται το Μεσολόγγι˙ αφ’ ετέρου οι πολλές ανακρίβειες που γράφουν ή και διηγούνται διάφοροι, χωρίς ποτέ ωστόσο να ονομάζουν ή και να παραθέτουν τις πηγές των, και τα δύο μαζί τελικά με ανάγκασαν ανατρέχοντας στις πραγματικές πηγές του κ. Σάθα και P. Paruta, ως και σε τοπικές γνώσεις, μια και κατάγομαι από το Μεσολόγγι, να καταγράψω και να αποκαταστήσω, παραθέτοντας τα πρωτότυπα κείμενα, ακόμη και με ελεύθερη δική μου μετάφραση, την αλήθεια. Η αλήθεια, τουλάχιστον στο βαθμό που οι πηγές μου είναι αξιόπιστες, αναδεικνύει πράγματι ότι το Μεσολόγγι αναφέρεται ιστορικά από τον καιρό, τουλάχιστον, που διατείνεται ο Κ. Σάθας στηριζόμενος ορθώς στην έγγραφη αναφορά του Paolo Paruta.
ΥΓ. Προσωπικά με το παρόν άρθρο μου δηλώνω, ότι δούλεψα σε αυτονόητες αλήθειες που διετύπωσαν δύο μεγάλοι του παρελθόντος Ιστορικοί, ο κ. Σάθας και ο Paolo Paruta, και δεν επιζητώ ουδένα όφελος εξ' αυτού. Εάν στην προσπάθεια μου, να ανασύρω τις μη γνωστές στο ευρύ κοινό απόψεις των προαναφερομένων Ιστορικών, υπέπεσα σε λάθη θα χαρώ επιστήμονες Ιστορικοί να με διορθώσουν και οπωσδήποτε να με συμπληρώσουν. Σε καμία περίπτωση δεν θα 'θελα η δουλειά μου να φέρει εμπόδια ή να βλάψει τη Γνώση.Αντιθέτως η επιδιωξή μου στο αντίθετο αποβλέπει.
Τα τελευταία κείμενα είναι του Άγγελου Κότσαρη
Jean Pierre Jeunet
Adrea Arnold 
Tilder Swinton
Isaak De Bancole
